Joanna Roman

Piet Meerbug was lid van het verzet in Amsterdam. Hij was de leider van een verzetsgroep die hielp om honderden Joodse kinderen te redden van deportatie en hen schuilplaatsen verschafte.

Toen Nederland werd bezet, was Piet Meerburg net begonnen met een rechtenstudie in Amsterdam. De eerste twee jaar van de bezetting studeerde hij gewoon, maar gaandeweg raakte hij ook betrokken bij het verzet.

In juli 1942, toen de deportaties van de Joden uit Nederland begonnen, vroeg een verzetsgroep uit Utrecht aan Piet of hij kon helpen met het vinden van schuilplaatsen voor Joodse kinderen. “Toen realiseerde ik me dat ik met dit illegale werk een dagtaak had. Ik stopte helemaal met mijn studie.”

In Amsterdam werd de Hollandse Schouwburg gebruikt als deportatiecentrum. Joodse kinderen verbleven in een crèche tegenover de schouwburg voordat ze werden gedeporteerd. Het Joodse personeel van de schouwburg en de crèche smokkelde honderden kinderen weg met de hulp van niet-joodse studenten, zoals Piet. Hij zocht onderduikadressen, vaak in Friesland en Limburg, regio’s ver van Amsterdam: “Baby’s waren nooit een probleem. Maar als het ging om oudere jongens met een duidelijk Joods uiterlijk, was het een ander verhaal.”

Een groot obstakel was dat ouders hun kinderen niet wilden afstaan. Piet begreep dat. Wie zou zijn kind zomaar weggeven?” Walter Süskind was de spil. Als medewerker van de Joodse Raad wist hij welke ouders hun kinderen wilden laten onderduiken.” De Joodse kleuterleidster Henriëtte Pimentel hielp kinderen stiekem te ontsnappen via een smokkelroute die de directeur van de naastgelegen school ter beschikking had gesteld.

Volgens Piet ontstond er een speciale sfeer tussen de jonge helpers: “De spanning, angst en kameraadschap. Soms wekte dit sterke gevoelens van liefde op.”

Na de oorlog ging Piet werken voor de Commissie voor Oorlogskinderen. Zo’n 5.000 Joodse kinderen overleefden de oorlog door onder te duiken, vaak bij christelijke pleeggezinnen. Ongeveer 2.000 van deze kinderen verloren beide ouders. Om hen heen ontstond een conflict: moesten ze bij hun christelijke gastgezinnen blijven of door hun joodse familieleden worden opgevoed? Piet verliet de Commissie vanwege dit conflict.

Marga Grunberg was een 17-jarige Joodse vluchtelinge uit Duitsland. In Nederland sloot ze zich aan bij het verzet en verspreidde valse papieren, nam onderduikers in huis en hielp ze bij het opzetten van een vluchtroute naar Frankrijk.

Vanwege het antisemitisme in Nazi-Duitsland vluchtte Marga Grunberg in 1934 met haar familie naar Nederland. Toen Nederland in 1940 werd bezet, werd de ene na de andere anti-Joodse maatregel ingevoerd.

Vanaf 1941 moest Marga naar een aparte Joodse school en zoals bij alle Joden werd er een grote ‘J’ in haar persoonsbewijs gestempeld. Vanaf 1942 moest ze een davidster op haar kleding dragen. “In juni 1942 begonnen de razzia’s en deportaties. Toen ik vlak bij huis over straat liep, kwam er plotseling een wagen aanrijden om Joden op te halen.” Met hulp van een onbekende wist Marga te ontsnappen. “Maar vanaf dat angstige moment besloot ik een nieuwe identiteit aan te nemen en verfde ik mijn haar blond.”

Via Piet Landweer, het hoofd van het Amsterdamse bevolkingsregister, kreeg ze een valse identiteitskaart door haar kaart als verloren op te geven. Hij gaf haar een nieuwe zonder de vereiste ‘J’. Marga verwijderde ook de davidster van haar kleding.

Piet en Marga begonnen samen te werken. Piet Landweer zorgde voor valse persoonsbewijzen met de persoonsgegevens van overleden Amsterdammers. Na een aanval op et Amsterdamse bevolkingsregister door het verzet in maart 1943 werd dit wat makkelijker: de chaos bood meer mogelijkheden om documenten te vervalsen. Marga’s taak was het verspreiden van vervalste papieren, het vinden van woonruimte voor onderduikers en het verstrekken van rantsoenbonnen.

Marga ging met haar moeder en broer in Amsterdam wonen in een appartement boven een nazi-sympathisant. “Ze heeft meerdere keren ons leven gered, zonder het zelf te weten. Toen huizen in onze straat werden overvallen, deed ze bijvoorbeeld de deur open en zei dat er alleen maar pro-nazi’s in haar huis woonden. ‘In het hol van de leeuw ben je het veiligst.'” In het appartement boden Marga en haar broer Manfred onderdak aan onderduikers en organiseerden ze een vluchtroute naar Frankrijk.

Marga overleefde de oorlog. Piet Landweer werd samen met vijf collega’s gearresteerd en geëxecuteerd in de zomer van 1944.

Johan Snoek hielp onderduikers. Toen hij en zijn familie in september 1944 door de Slag om Arnhem uit hun huis werden verdreven, trokken ze in bij hun tantes. Johan zette zijn verzetswerk voort en hielp een Britse generaal het front over, terug naar zijn troepen.

Johan was bijna 20 jaar oud toen Nederland werd bezet. Geleidelijk raakte zijn familie betrokken bij het verzet. Johan kwam uit een gereformeerd protestants gezin en zag de oorlog als een strijd tussen goed en kwaad. In zijn dagboek schreef hij over zijn verzetswerk: “Je zou je zelfrespect verliezen als je het niet zou doen.” Het gezin verborg een Joods kind in hun huis en Johan organiseerde onderduikadressen elders. Tijdens de Slag om Arnhem stond hun huis midden in de frontlinie. De familie moest bij hun drie tantes intrekken.

De Britse generaal John Hackett was zwaargewond geraakt tijdens de Slag om Arnhem en zat vast in het bezette deel van Nederland. Hackett dook onder bij Johan en zijn gezin. Het was geen gemakkelijke situatie, want er waren grote voedseltekorten en de familie Snoek was ook te gast in het huis van hun tante. Maar Hackett en de familie konden het goed met elkaar vinden.

Nadat Hackett hersteld was van zijn verwondingen, stond hij te popelen om terug te keren naar zijn troepen. In januari 1945 hielp Johan hem De Biesbosch te bereiken, een natuurgebied met veel beken en moerassen dat een vluchtroute bood naar het bevrijde deel van Nederland. Ze vertrokken op de fiets, Hackett droeg een speld die aanduide dat hij slechthorend was. Het was een manier om te verbergen dat hij geen Nederlands kon spreken als hij door Duitse troepen zou worden aangesproken.

Na een tocht van enkele dagen slaagden twee leden van het verzet erin Hackett per kano in bevrijd gebied af te leveren. Een week later hoorde Johan het gecodeerde bericht op Radio Oranje: ” The grey goose has gone.” Dat betekende dat Hackett met succes de oversteek had gemaakt!

Na de nederlaag in de Slag om Arnhem doken zo’n 350 geallieerde troepen onder in het gebied, waarvan er minstens 145 door het Nederlandse verzet werden teruggebracht naar bevriende linies. Er waren 374 ‘Biesbosch-oversteken’, waarvan de meeste geallieerde soldaten waren die probeerden zich weer bij hun eenheden te voegen in bevrijd gebied. Voorraden zoals medicijnen werden in omgekeerde richting vervoerd, naar bezet Nederland.

Uit groot rechtvaardigheidsgevoel ging de roodharige Jo Schaft in 1938 rechten studeren in Amsterdam. Tijdens de bezetting hielp Jo onderdrukte mensen. Haar schuilnaam in het verzet was: Hannie en onder deze naam werd ze later beroemd.

Aan het begin van de oorlog leek het leven gewoon door te gaan. Hannie studeerde en bracht veel tijd door met haar medestudenten en vriendinnen Sonja Frenk en Philine Polak, die Joods waren. Vanaf de herfst van 1940 kregen haar vrienden te maken met anti-Joodse maatregelen die Hannie woedend maakten. Toen Sonja en Philine een davidster moesten dragen, besloot Hannie voor hen persoonsbewijzen te stelen van mensen die niet Joods waren. Het was haar eerste verzetsdaad. Later stal ze nog veel meer persoonsbewijzen en regelde ze onderduikadressen.

In het begin van 1943 moest elke student in Nederland een ‘loyaliteitsverklaring’ ondertekenen, waarin hij of zij beloofde de bezetter te gehoorzamen. Wie weigerde mocht niet meer studeren. Hannie tekende niet en wijdde zich volledig aan het verzet. Ze koos toen voor de meest extreme vorm van verzet: ze sloot zich aan bij een groep communistische verzetsstrijders die moordaanslagen pleegden op collaborateurs.

Hannie voerde haar missies vaak uit samen met haar verzetsvriend Truus Oversteegen. “Ik had mezelf vermomd als man zodat Hannie en ik konden doen alsof we een verliefd stel waren”, legde Truus uit. “Verraders doodschieten was verschrikkelijk. Maar het moest gebeuren. We konden ze tenslotte niet in de gevangenis stoppen.”

Nadat ze hoorde dat de Duitse strijdkrachten op zoek waren naar een roodharig meisje, verfde Hannie haar haar zwart en begon ze een bril te dragen. Maar op een dag, in maart 1945, werd ze aangehouden bij een controlepost op straat en bleek ze illegale kranten en een pistool bij zich te hebben. Ze werd herkend als ‘het meisje met het rode haar’. Na dagen en nachtenlang te zijn ondervraagd, gaf Hannie haar aandeel in het verzet toe, maar ze noemde geen namen. Op 17 april, drie weken voor de bevrijding van Nederland, werd ze meegenomen naar de duinen en zonder proces doodgeschoten. Ze was 24 jaar oud.

Fernanda Kapteijn was een tiener uit Utrecht en fietskoerierster voor het verzet. Vrouwen zoals Kapteijn waren essentieel voor het verzet omdat ze minder snel verdacht werden en geen dwangarbeid hoefden te verrichten voor het naziregime.

Fernanda Kapteijn was de dochter van communistische ouders die een boekhandel hadden in Utrecht. Het gezin woonde boven de winkel. Vanaf het begin van de oorlog was Fernanda, net als haar ouders, actief in het verzet. In de boekwinkel werden illegale kranten gedrukt. Fernanda deelde deze kranten en geld uit aan gezinnen waarvan de vaders waren gearresteerd. “Je kon niet bang zijn. Je moest gewoon veilig zijn. Je fiets moest in orde zijn, je licht moest in orde zijn. Want je mag nooit ergens anders voor gepakt worden.”

Op een dag was Fernanda onderweg met 500 illegale brochures in haar zadeltassen toen het bijna misging. “Opeens was er een Duitse controlepost.” Een van de Duitse soldaten duwde met de kolf van zijn geweer tegen haar zadeltas. Er lagen aardappelen boven op de brochures en de Duitse soldaat liet Fernanda door. “Ik begon zo langzaam en nonchalant mogelijk te lopen, hoewel ik het gevoel had dat ik op een lopen wilde zetten!”

Tegen het einde van 1944 werden fietskoeriers nog belangrijker voor het verzet. In september 1944 had de Nederlandse regering in ballingschap in Londen opgeroepen tot een spoorwegstaking om het transport van Duitse troepen te stoppen. Zo’n 30.000 spoorwegarbeiders doken onder, met financiële steun uit Londen. Door de spoorwegstaking werd het voor het verzet moeilijker om over langere afstanden te communiceren. Er waren nauwelijks auto’s en er was geen benzine. Hierdoor communiceerde het verzet voornamelijk via fietskoeriersdiensten en illegale telefoonverbindingen. Om dit te vergemakkelijken werd een fietskoeriersnetwerk met regelmatige verbindingen opgezet.

Toen Fernanda van de communistische verzetsgroep van haar ouders de opdracht kreeg om een geweer te dragen, weigerde ze. “Toen dacht ik bij mezelf: nu niet en nooit niet. Ik heb niet het recht om iemand van het leven te beroven”.