Clara Nørlem

In 1942 werd het getto van Lublin ontruimd en werden alle Joden gedeporteerd naar het vernietigingskamp Bełżec. Er werd geen lijst van gedeporteerden bijgehouden, waardoor velen tot op de dag van vandaag anoniem blijven, waaronder de schrijver van een bijzondere brief. 

In de nacht van 16 op 17 maart 1942 begonnen Duitse troepen met de ontruiming van het getto van Lublin. De bewoners werden systematisch verdreven: straat voor straat werden Joden uit hun huis gezet en naar verzamelplaatsen gebracht. De Grote Synagoge diende als belangrijkste selectieplaats. Vanaf daar werden mensen onder toezicht van SS’ers naar het laadperron achter het plaatselijke slachthuis gedreven, waar ze opgewacht werden door goederentreinen die hen naar het vernietigingskamp Bełżec zouden vervoeren. In minder dan een maand tijd werden daar ongeveer 28.000 Joden uit Lublin vermoord in de gaskamers. Er werden geen deportatielijsten bijgehouden. Geen van deze Joden heeft het overleefd. 

Iemand die in die tijd in het getto van Lublin verbleef, beschreef die tragische gebeurtenissen in een brief op 24 maart 1942. Dit dramatische verslag is geschreven in het Jiddisch, de taal die door de meerderheid van de Poolse Joden werd gesproken. De naam en het lot van de auteur zijn onbekend: deze deels onleesbare tekst is het enige bewijs van zijn of haar bestaan. De emoties die erin doorklinken, ellende, pijn en gebrek aan hoop, geven het persoonlijke karakter van de boodschap weer. 

 
“[…] Ik moest vandaag een paar woorden kwijt over dagen die herinnerd zullen worden als de donkerste in de geschiedenis van Joods Lublin. Joden bevinden zich te midden van een bloedige duivelsdans. Het […] Lublin, het gaat gepaard met bloed en tranen. Joodse bezittingen zonder […]. Meer dan 10.000 Joden al verdreven […]. […] kleine straatjes. Honderden doden lagen rond […] verlaten appartementen en zonder voldoende […] het weeshuis en een bejaardentehuis […] hun […] werden gestuurd […] niet terug. En […] tijdens […] dwalen we mishandeld rond […] moe, gepijnigd en gebroken. Ik kan niet meer doen […] Ik kan alleen maar roepen: help. En […] ook de doden in lijkwaden. En […] gaan naar buiten […].” 

De inhoud van dit unieke document overleefde de Holocaust in het ondergrondse archief van het getto van Warschau, dat werd samengesteld door leden van het geheime Joodse genootschap Oneg Shabbat onder leiding van historicus Emanuel Ringelblum.  

Na de oorlog werd een deel van het archief van Ringelblum gevonden. Deze unieke bron, bestaande uit enkele duizenden documenten, is opgenomen in het UNESCO Memory of the World Register. Het is een getuigenis van het leven, het lijden en de dood van individuen, en volledige Joodse gemeenschappen die werden uitgeroeid, gecreëerd door de slachtoffers zelf.

Als 26-jarige werd Mikhail Levshenkov opgeroepen voor militaire dienst. Als Sovjetkrijgsgevangene belandde hij in amper een jaar later in het concentratiekamp Buchenwald. Daar sloot hij zich aan bij de verzetsorganisatie van Sovjetgevangenen.

Mikhail Levshenkov groeide op in een boerengezin in het dorpje Tsareche bij Pskov in Rusland. Hij wijdde zijn leven aan studeren en onderwijzen. Als achttienjarige werkte hij al als leraar op een dorpsschool. Hij werkte zich op tot directeur van de school en rondde tegelijkertijd een lerarenopleiding aan de universiteit af. Hij ontmoette hij zijn vrouw, en al snel gingen ze samen les geven. Een jaar na het huwelijk werd in 1939 hun dochter geboren. De oorlog gooide hun gelukkige gezinsleven echter overhoop. Slechts enkele weken na de Duitse inval in de Sovjet-Unie werd Mikhail in de buurt van Minsk door de nazi’s opgepakt en tot krijgsgevangene gemaakt.

In de omgang met de Sovjetkrijgsgevangenen schond de Duitse Wehrmacht alle internationale juridische conventies. Talloze gevangenen werden vermoord of uitgehongerd in krijgsgevangenenkampen achter de frontlinies. Mikhail zat in verschillende kampen voordat hij werd gedeporteerd naar concentratiekamp Buchenwald in oktober 1941, samen met 2000 andere Sovjetkrijgsgevangenen. In dat kamp moesten ze dwangarbeid verrichten. De SS sloot de mannen op in een afgezet deel van het kamp en verminderde hun rantsoenen. Een op de drie stierf door honger of ziekte in de daaropvolgende zes maanden.

Mikhail overleefde deze eerste winter in Buchenwald echter wel. Vanaf 1942 moest hij in de steengroeve werken en later als paramedicus op de timmerafdeling. Ondertussen hielp hij een geheime verzetsorganisatie voor Sovjetgevangenen op te zetten. Zijn taken waren het verzamelen van informatie en het verzorgen van de Sovjetjongeren die in het kamp gevangenzaten. Samen met andere gedetineerden leerde hij de jongens, van wie er maar weinig naar school waren geweest, lezen en schrijven. Geheime concerten of schaaktoernooien hielpen hen de moed erin te houden, ondanks de barre omstandigheden in het concentratiekamp.

Mikhail wist te ontsnappen tijdens een dodenmars in april 1945. Hij beschreef zijn thuiskomst in zijn dagboek: “Op de oude paden. Ik keerde terug naar huis op 1 december 1945. Zoveel vreugde en zoveel verdriet.” Zijn dorp was verwoest door de Duitse bezetters, zijn twee broers waren als soldaten gestorven en zijn vrouw was overleden aan tuberculose. Hij vond zijn ouders en dochter in een zelfgebouwde hut. Mikhail bleef trouw aan zijn passie en ging weer als leraar aan de slag, tot hij met pensioen ging.

Odilo Globočnik was een commandant van de SS en de politie in het district Lublin. Hij was verantwoordelijk voor de uitvoering van Aktion Reinhard. Onder deze codenaam werden tussen maart 1942 en november 1943 ongeveer twee miljoen Joden in het Generaal-gouvernement vermoord. 

Odilo Globočnik werd in 1904 geboren in Triëst, destijds onderdeel van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk. Zijn vader was Sloveens en zijn moeder kwam uit een Servo-Kroatische familie in Hongarije. Na de Eerste Wereldoorlog vestigde hij zich in het Oostenrijkse Karinthië, waar hij vanaf de jaren 30 actief lid was van de nazibeweging. Hij dankte zijn positie aan zijn nauwe samenwerking met SS- en politiecommandant Heinrich Himmler. In 1938, na de annexatie van Oostenrijk door nazi-Duitsland, werd Globočnik regionaal leider (Gauleiter) van de NSDAP in Wenen. 
Hij nam deel aan de Duitse invasie van Polen in september 1939, en in november werd hij benoemd tot SS- en politiecommandant in het district Lublin, dat deel uitmaakte van het Generaal-gouvernement. Met volle inzet en de steun van Himmler voerde Globočnik het nazibeleid uit. Hij hield zich onder meer bezig met de liquidatie van de Poolse intelligentsia, de bouw van een concentratiekamp bij Lublin en de controle over de Joodse arbeidskrachten. Deze activiteiten waren de eerste stap in de plannen om de regio Lublin om te vormen tot een ‘bastion van het germanisme in het oosten’. Dit hield rechtstreeks verband met de uitroeiing van de Joodse bevolking en de verdrijving van de Polen. In het kader van de latere vervolgingen werden van november 1942 tot augustus 1943 minstens 110.000 inwoners van de regio Zamość ontheemd, van wie bijna de helft dwangarbeid moest verrichten in het Derde Rijk of in concentratiekampen. 
Het hoogtepunt van Globočniks carrière was het bevel over Aktion Reinhard, gericht op het vermoorden van Joden in het Generaal-gouvernement. Hij hield toezicht op de bouw van de vernietigingskampen Bełżec, Sobibór en Treblinka, het functioneren van werkplaatsen voor dwangarbeid door Joden en de plundering van Joodse bezittingen. De operatie begon op 16 maart 1942 met het bevel het getto van Lublin te liquideren. Als onderdeel van Aktion Reinhard vermoordden de Duitse troepen binnen twintig maanden ongeveer twee miljoen Joden. 

In september 1943 kreeg Globočnik de functie van hogere SS- en politiecommandant voor de Operationszone Adriatisches Küstenland (operatiezone Adriatisch kustgebied) in Triëst. De promotie diende om beschuldigingen van financiële verduistering in Lublin te verdoezelen. Met de oprukkende geallieerde troepen op zijn hielen, vluchtte hij eind april 1945 naar Karinthië. Op 31 mei 1945 werd Globočnik opgepakt door Britse soldaten en gevangengezet in Paternion, waar hij diezelfde dag zelfmoord pleegde. Hij werd begraven in een naamloos graf.

Op 24 maart 1942 werden kinderen uit het Joodse weeshuis in Lublin gewekt door Duits SS- en politiepersoneel. Ze werden naar een voormalige zandgroeve gebracht, waar ze werden vermoord. Er is maar weinig bekend over deze tragische gebeurtenis.  

Tijdens de liquidatie van het getto van Lublin op 24 maart 1942 leidden officiers van de Duitse politie en de SS-veiligheidsdienst, Worthoff, Knitzky, Sturm, Kalich en Lell, een groep kinderen uit het Joodse weeshuis aan het adres Grodzka 11, waarna ze in vrachtwagens werden geladen. 

Hersz Feldman herinnert zich dat moment in het gedenkboek van Lublin: “De SS-officiers gingen […] naar het terrein van het weeshuis en joegen alle kinderen de straat op. Kleine kinderen […] die al in bed lagen, werden alleen in nachtjapon meegenomen. Het was koud en het sneeuwde buiten. Kinderen huilden, de ouderen schreeuwden. Hun geschreeuw werd gedragen tot in de hemel zelf.” 

De vrachtwagens reden naar het terrein van de voormalige zandgroeve. De kinderen werden vergezeld door hun verzorgers, die vrijwillig besloten mee te gaan: Chana Kuperberg en Miss Rechtman, mogelijk ook Ewa Baum en de directrice Hena Taubenfeld. De executie werd bijgewoond door Polen die in de buurt woonden, zoals Marian Sobczyk, die er na de oorlog over vertelde: “Er was een enorme kuil, ongeveer drie meter diep. We kijken toe: er staat een auto geparkeerd en kinderen worden naar buiten geleid. We horen schoten. De kinderen waren van verschillende leeftijden, verschillend gekleed. Jongens en meisjes. De meisjes hadden vlechtjes.” Getuigenissen als deze worden bewaard in de archieven van het Joods Historisch Instituut en de “Grodzka Gate”. 

We weten weinig over de Joodse opvang voor wezen en bejaarden in Lublin. Begin september 1940 verbleven er 72 kinderen en 10 bejaarden. Sommige kinderen werden overdag achtergelaten door hun ouders die dwangarbeid moesten verrichten. De Judenrat (Joodse Raad) van het getto, die het pand met het weeshuis deelde, had niet de middelen om de bewoners meer voedsel of dekens te geven. Aangenomen wordt dat er ten tijde van de liquidatie meer dan honderd kinderen in de opvang zaten. 

De dossiers van de naoorlogse processen tegen Duitse politieagenten uit het district Lublin bevatten verklaringen van verschillende Joodse getuigen uit de stad. Sara Rapaport verklaarde dat twee dagen na de executie een dertienjarig meisje, Donia, terugkeerde naar het getto en vertelde over de moord. Ze was doodsbang en verwaarloosd. Haar verdere lot is onbekend. 

In 1948 werden de overblijfselen van de slachtoffers opgegraven en bijgezet op de nieuwe Joodse begraafplaats. De plaats van de executie, aangeduid met een gedenkplaat, ligt tegenwoordig in een woonwijk.